W artykule omówię zachowek, a konkretnie: krąg osób wyłączonych z zachowku. Zagadnienie to jest niezwykle ważne w prawie spadkowym, ponieważ wiąże się z ustaleniem kręgu spadkobierców, a tym samym ma wpływ na zasady dziedziczenia.
Zachowek a roszczenie o zachowek
Zgodnie z art. 991 § 1 k.c. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się (jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni) dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału, czyli zachowek. Zgodnie z § 2 tegoż artykułu, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełniania.
Prawo do zachowku wynika z określonej sytuacji rodzinnej (małżeństwa lub pokrewieństwa) i przysługuje z mocy prawa. Konkretyzuje się z chwilą śmierci spadkodawcy. Z prawa do zachowku wynikają określone uprawnienia, z których najważniejszym jest roszczenie o zachowek, które ma charakter zwykłej wierzytelności. Konkludując: prawo do zachowku stanowi więc przede wszystkim pewną wartość, którą uprawniony powinien otrzymać ze spadku, zaś roszczenie o zachowek konkretną kwotę, której osoba uprawniona może żądać od spadkobierców.
Osoby wyłączone z zachowku
Osoby wykluczone z zachowku to osoby, które:
a) nie dochodzą do dziedziczenia na zasadach ogólnych z powodu niegodziwości,
b) wydziedziczone,
c) odrzuciły spadek,
d) zrzekły się spadku.
Ad a) Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego wtedy, gdy:
- dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
- podstępem lub groźbą, nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności,
- umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
Niegodność dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądowego stwierdzającego, że określony spadkobierca został uznany za niegodnego. Orzeczenie takie ma charakter konstytutywny. Stwierdzenie niegodności następuje z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia, ale ze skutkiem wstecznym.
Skutki niegodności powstają z mocy prawa, a zatem niezależnie od woli, a nawet wiedzy spadkodawcy.
Ad b) Z woli spadkodawcy spadkobierca może być pozbawiony zachowku poprzez wydziedziczenie. Zgodnie z regulacją zawartą w kodeksie cywilnym spadkodawca może w testamencie pozbawić: zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzicielskich.
Wydziedziczenie oznacza pozbawienie osoby uprawnionej prawa do zachowku. Wydziedziczenia można dokonać tylko w drodze testamentu. W testamencie musi zostać również wskazana przyczyna wydziedziczenia. Podstawę wydziedziczenia może stanowić jedynie przyczyna przewidziana ustawą.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 06 sierpnia 2014 r., sygn. akt I CZ 57/14 wydziedziczenie stanowi materialnoprawną przesłankę, unicestwiającą roszczenie o zachowek. Jeżeli sąd uzna, że wydziedziczenie jest skuteczne, nie dokonuje ustaleń odnośnie zasadności roszczenia, a w szczególności jego wielkości. Wydziedziczenie stanowi bezwzględne wyłączenie danej osoby z kręgu uprawnionych do zachowku.
Ad c) Zgodnie z zasadami prawa cywilnego spadkobierca może odrzucić spadek.
Odrzucenie spadku powoduje, że spadkobierca traci prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku ze skutkiem ex tunc w tym prawo do zachowku. Jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku.
Ad d) Zrzeczenia się spadku należy dokonać jeszcze za życia spadkodawcy. W tym przypadku wymagana będzie umowa w formie aktu notarialnego lub orzeczenie sądu. Umowa o zrzeczenie się spadku pozbawia prawa do spadku, jak i zachowku.
W przypadku zrzeczenia się spadku można taką umowę odwołać.
Do kręgu osób nieuprawnionych do zachowku należy również małżonek wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. Wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądu.
Jeżeli w chwili śmierci spadkodawcy proces rozwodowy jest w toku, to proces taki zostaje umorzony. Kwestia wyłączenia małżonka spadkodawcy od dziedziczenia zostanie rozstrzygnięta w odrębnym procesie, wszczętym na podstawie art. 940 k.c. Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku.
W pozwie o zachowek jedną z najważniejszych kwestii jest określenie kręgu osób nieuprawnionych do zachowku. Oczywiście każda sprawa powinna być traktowana indywidualnie, niemniej jednak występując z pozwem o zachowek należy mieć na uwadze przede wszystkim krąg osób nieuprawnionych. Osoba lub osoby wyłączone z prawa do zachowku nie powinny otrzymać żadnych gratyfikacji pieniężnych z tytułu zachowku, ponieważ z jednej strony może być to związane z ich zachowaniem w stosunku do spadkodawcy z drugiej zaś wyłączenie z zachowku stanowi wolną wolę spadkodawcy.
Zagadnienia takie jak: niegodność, wydziedziczenie, odrzucenie i zrzeczenie się spadku będą szczegółowo omawiane w kolejnych artykułach z kategorii prawa spadkowego.
Źródła:
- Bieluk J. Rozliczenia związane ze spadkiem, Warszawa 2015 r.
- Gudowski J. (red.) Kodeks cywilny spadki, Warszawa 2015 r.
- Pietrzykowski K. (red) Kodeks cywilny Tom II, Warszawa 2015 r.