W artykule przedstawię przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego. Jest to bardzo ważne zagadnienie, ponieważ wiele osób zadaje mi pytanie czy alkoholizm, nieróbstwo, agresja, brak szacunku mogą świadczyć o przyczynach rozkładu pożycia małżeńskiego.
Podczas procesu rozwodowego sąd musi ustalić między innymi przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego. Rolą zaś pełnomocnika procesowego jest szczegółowe zbadanie przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego, ich opisanie, rzeczowe przedstawienie w pismach procesowych i właściwe zaprezentowanie na sali sądowej.
Nim omówię i podam przykłady przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego na wstępnie omówię pojęcie: „wspólne pożycie małżonków”.
Zgodnie z treścią art. 23 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dalej także jako „k.r.o.”, małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Są obowiązani do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodzinny, którą przez swój związek założyli.
Obowiązek wspólnego pożycia
Na obowiązek wspólnego pożycia składają się trzy więzi: wspólnota duchowa, wspólnota fizyczna i wspólnota gospodarcza. Wspólnota duchowa oznacza wewnętrzna więź psychiczną między małżonkami i pełną wzajemnie lojalność. Wspólnota fizyczna nakłada na małżonków obowiązek fizycznego współżycia, z tym że konkretne okoliczności (wiek małżonków, choroba, wyjazd jednego z małżonków) mogą uzasadniać niewykonywanie tego obowiązku. Wspólnota gospodarcza polega na prowadzeniu wspólnego gospodarstwa domowego, chyba że małżonkowie z konieczności pozostają w rozłączeniu.
Przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego można podzielić na przyczyny zawinione i niezawinione oraz takie, które mogą być uznane za zawinione lub niezawinione, w zależności od konkretnego przypadku.
Zawinione przyczyny to m.in.:
- alkoholizm,
- agresja,
- groźba,
- narkomania i inne nałogi,
- nieetyczne postępowanie,
- nieróbstwo, niegospodarność,
- nieporozumienia na tle seksualnym,
- odmowa wzajemnej pomocy,
- opuszczenie małżonka,
- uzależnienie od Internetu,
- uzależnienie od hazardu,
- zaniedbywanie współmałżonka,
- zaniedbywanie rodziny,
- zły stosunek do rodziny współmałżonka,
- odmowa współżycia małżeńskiego.
Do przyczyn niezawinionych należą m.in.:
- choroba,
- choroba psychiczna i niedorozwój umysłowy,
- niedobór seksualny,
- niezgodność charakterów i umysłowości,
Do przyczyn, które mogą być zawinione lub niezawinione należą m.in.:
- bezpłodność,
- niewłaściwe zachowanie się rodziny współmałżonka,
- różnica światopoglądów,
- różnica wieku,
- wady oświadczenia woli.
Alkoholizm
Uzależnienie alkoholowe definiowane jest w literaturze specjalistycznej jako „wszelki sposób picia, który wykracza poza miarę tradycyjnego i zwyczajowego albo poza ramy obowiązującego, przyjętego w całej społeczności picia towarzyskiego, bez względu na czynniki etiologiczne, które do takiego zachowania prowadzą, i niezależnie od zakresu, w jakim te czynniki etiologiczne zależą od okoliczności, konstytucji oraz od nabytych czynników fizjopatologicznych i metabolicznych”.
Alkoholizm jest najpoważniejszą formą nadużywania alkoholu i wiąże się z niezdolnością do opanowania nawyków związanych z piciem. Alkoholizm jest jedną z najczęściej występujących przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego, prowadzi on do zaniedbania obowiązków rodzinnych i zawodowych. Ponadto alkoholizm prowadzi do rozkładu pożycia rodzinnego, niejednokrotnie do demoralizacji nieletnich, zagrożenia spokoju i bezpieczeństwa otoczenia. Alkoholizm ma destrukcyjny wpływ na dzieci małżonków, zwłaszcza małoletnie.
Agresja
Agresja może przejawiać się w formie werbalnej oraz fizycznej, często agresywne zachowanie współmałżonka wynika ze wzburzenia emocjonalnego i wskutek tego reaguje impulsywnie, brutalnie i agresywnie, niejednokrotnie w sposób pozbawiony kontroli swoich zachowań i przewidywania jego skutków – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 maja 2005 r. sygn. akt V CK 646/04. Przejawy agresji mogą występować zarówno u kobiety, jak i u mężczyzny.
Każdy ma prawo do bezpieczeństwa osobistego w swoim domu i bezpieczeństwa swoich małoletnich dzieci. Zgodnie z utrwaloną linią orzeczniczą nie można wymagać od kobiety, której zdrowie, a może nawet i życie było w nieustannym zagrożeniu przez niedające się przewidywać niekontrolowane wybuch agresji fizycznej ze strony męża, by nie opuściła wspólnego z nim mieszkania pod groźbą obarczenia jej winą rozkładu pożycia (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 05 grudnia 1997 r., sygn. akt I CKN 597/97, wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 13 maja 2005 r., sygn. akt I ACa 2184/04).
Z agresją mamy do czynienia, kiedy jeden z małżonków swoim wybuchowym i agresywnym zachowaniem (charakterem) wywołuje awantury, dopuszcza się wobec małżonka agresji fizycznej i słownej, wielokrotnie ubliża małżonkowi, deprecjonuje pracę zawodową małżonka, pogardliwie wyraża się o jego matce lub rodzinie (np.: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 1998 r., sygn. akt II CKN 484/97, wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 10 lutego 2004 r., sygn. akt 1422/03, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 05 stycznia 2001 r., sygn. akt V CKN 915/00).
Groźba jako przyczyna rozkładu pożycia małżeńskiego
Agresja jako przyczyna rozkładu pożycia małżeńskiego, może przejawiać się zarówno w sferze gróźb użycia przemocy fizycznej, jak i gróźb oddziałujących na sferę psychiczną. Wysoce nagannym zachowaniem, nieakceptowalnym społecznie jest m.in.: grożenie doniesieniem do pracodawcy o popełnionych uchybieniach w pracy, grożenie rozgłoszenia okoliczności intymnych dotyczących współmałżonka itp.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 kwietnia 1951 r. sygn. akt C 735/50 uznał, że przy ocenie, czy groźba rzucona przez jednego z małżonka pod adresem drugiego małżonka mogła wpłynąć na rozkład pożycia stron, należy mieć na względzie nie tylko to, czy drugi małżonek mógł poczuć się tą groźbą zagrożony, lecz przede wszystkim, czy użycie groźby może świadczyć o wrogim nastawieniu i jakie reakcje może wywołać u drugiego małżonka.
Nieetyczne postępowanie jako przyczyna rozkładu pożycia małżeńskiego
Wszelkie zachowania pozostające w kolizji z normą prawną zawartą w art. 23 k.r.o. (w myśl którego małżonkowie mają równe prawa i obowiązki w małżeństwie) mogą być uznane jako zachowanie nieetyczne i mogą stanowić przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego. Nieetyczne zachowanie małżonka zawsze będzie niezgodne z zasadami współżycia. Poniżej podaję kilka wyroków poruszających tę kwestę.
Zgodnie z zasadami wyrażonymi w k.r.o. w czasie trwania małżeństwa, małżonkowie zobowiązani są do wzajemnego szacunku i wzajemnej pomocy. Jak to wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 sierpnia 1982 r., sygn. akt III CRN 182/82 „zachowanie, które w stosunkach między ludźmi nie byłoby uznane za naganne, może być między małżonkami uznane za szkodliwe z punktu widzenia trwałości małżeństwa.”
„Porzucenie małżonka w ciężkiej chorobie, a więc wówczas, gdy potrzebuje on specjalnie troskliwej opieki i serdecznego współczucia, z reguły spotyka się ze sprzeciwem moralnym społeczeństwa” – wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 24 czerwca 1997 r., sygn. akt I ACa 162//97.
Poniżanie przez męża osobistej godności żony, polegające na odmawianiu jej równego poziomu życia w czasie, gdy nie pracowała zarobkowo oraz na szykanowaniu jej, gdy podjęła pracę należy również uznać za zachowanie nieetyczne. Takie zachowanie, zdaniem Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z dnia 20 stycznia 1954 r., sygn. akt I C 539/53, powinno być traktowane za istotną przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego.
Nieróbstwo jako przyczyna rozkładu pożycia małżeńskiego
Nieróbstwo to nieuzasadnione i w pełni świadome uchylanie się przez współmałżonka od obowiązku pracy. Nieróbstwo może stanowić przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego,
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 09 marca 1956 r., sygn. akt IV CR 36/55 uznał, że takie zachowanie się małżonka, który będąc zdolny do pracy, bez dostatecznego usprawiedliwienia nie pracuje wcale lub pracuje w stopniu wysoce niedostatecznym, stanowi nieróbstwo i może przyczynić się do rozkładu pożycia małżeńskiego.
Notoryczne zaniedbywanie przez małżonka wychowywania dzieci, połączone z bezczynnym trybem życia, może stanowić powód rozkładu pożycia małżeńskiego – tak orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 sierpnia 1955 r. sygn. akt II Cr 1082/54.
Naruszenie wierności jako przyczyna rozkładu pożycia małżeńskiego
Obowiązek wierności małżeńskiej uregulowany został w art. 23 k.r.o. Należy on do istotnych zasad małżeńskich. Strony zawierające małżeństwo zobowiązują się do wzajemnej pomocy i wierności. Naruszenie zasady wierności prowadzi więc do złamania danego słowa – wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 18 lutego 2010 r., sygn. akt I ACa 29/10.
Naruszeniem wierności małżeńskiej jest wszelkie zachowanie się małżonka wobec osoby trzeciej, płci odmiennej, które może stwarzać pozory cudzołóstwa lub w inny sposób wykracza poza granice przyjętej normalnie obyczajowości i przyzwoitości – tak orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 19 grudnia 1953 r., sygn. akt I C 322/50.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 kwietnia 1951 r., sygn. akt C 667/50 wskazał, że nawet jednorazowy postępek małżonka może stać się przyczyną trwałego i zupełnego rozkładu; dotyczy to w szczególności takich faktów jak cudzołóstwo i ciężka zniewaga.
Niegospodarność jako przyczyna rozkładu pożycia małżeńskiego
Małżonkowie obowiązani są do wzajemnej pomocy i współdziałania dla dobra rodziny.
Obowiązek działania dla dobra rodziny przejawia się między innymi w należytym gospodarowaniu środkami, jakimi małżeństwo dysponuje. Środki te (w tym pieniądze) powinny służyć zaspokojeniu potrzeb rodziny w stosunku zależnym od ich wielkości. Oznacza to więc zachowanie umiaru w realizacji własnych zamiarów (zachcianek) – tak stanowi wyrok Sądu Najwyższego z dnia 03 kwietnia 2003 r., sygn. akt V CK 426/02.
Przyczyną rozkładu pożycia małżeńskiego może również być rozrzutność jednego z małżonków bądź też nadmierne skąpstwo małżonka.
Wydawanie pieniędzy kosztem niezaspokojenia potrzeb rodziny może stanowić przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego. Nienależyte prowadzenie gospodarstwa domowego może także polegać na bałaganiarstwie, nieprzygotowywaniu posiłków, przesiadywaniu u sąsiadów itp. – tak Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 16 stycznia 2000 r., sygn. akt I ACa 10/00.
Nieporozumienia na tle seksualnym jako przyczyna rozkładu pożycia małżeńskiego
Zgodnie z treścią normy prawnej zawartej w art. 23 k.r.o. małżonkowie obowiązani są do wspólnego pożycia. Harmonijne i zgodne pożycie cielesne małżonków stanowi element trwałości, zachowania i poczucia ich bliskości.
Małżonek naruszający brutalnie godność i nietykalność osobistą współmałżonka musi liczyć się z ujemną dla siebie reakcją pokrzywdzonego i nie może żądać od niego w pełni takiego poprawnego ustosunkowania się, jakiego mógłby wymagać w normalnym pożyciu. Dlatego też uchybienia jednego małżonka obowiązkom małżeńskim, jako dające się usprawiedliwić winą drugiego z małżonków, nie dają podstawy do uznania ich za powód rozkładu – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 sierpnia 1955 r., sygn. akt I CR 348/55.
Odmowa współżycia fizycznego przez małżonkę, nad którą mąż się znęcał, nie stanowi zawinionej przez nią przesłanki rozkładu pożycia małżeńskiego – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 05 czerwca 2009 r., sygn. akt III C 1026/09.
Żądanie małżonka przywrócenia pożycia małżeńskiego może być niezgodne z zasadami współżycia, jeżeli np. mąż ten żyje w konkubinacie z inną kobietą – tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 20 maja 2009 r., sygn. akt I ACa 368/09.
Odmowa wzajemnej pomocy jako przyczyna rozkładu pożycia małżeńskiego
Obowiązek małżonków do wzajemnej pomocy stanowi jedną z podstawowych zasad małżeńskich. Naruszenie obowiązku wzajemnej pomocy, jeżeli wywołało trwały rozkład pożycia małżeńskiego, może być uznane za wystarczającą podstawę orzeczenia rozwodu – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 1950 r., sygn. akt WaC 298/49.
Obowiązek wzajemnej pomocy wynika z więzi, jakie łączą małżonków, i nie może być on utożsamiany z powszechnie przyjętym obowiązkiem niesienia pomocy drugiemu człowiekowi. Obowiązek wzajemnej pomocy małżonków należy bowiem stawiać znaczenie wyżej od zwyczajowych.
Małżonkowie są obowiązani także do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Obowiązek ten nie może jednak sięgać tak daleko, żeby uniemożliwiać wykonanie przez żonę pracy zawodowej – wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 18 lutego 2010 r., sygn. akt ACa 29/10.
Opuszczenie małżonka – przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego
Opuszczenie współmałżonka stanowi przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego, bowiem unicestwia ono wykonywanie obowiązku wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy oraz współdziałania dla dobra rodziny.
Opuszczenie przez żonę wraz z dziećmi wspólnego domu, stanowiące reakcję na poważne zagrożenie ze strony męża bezpieczeństwa osobistego i wspólnych dzieci, nie jest moralnie naganne i nie może być uznane za zawinione spowodowanie rozkładu pożycia małżeńskiego – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 05 grudnia 1997 r., sygn. akt I CKN 597/97, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 07 listopada 1957 r., sygn. akt 4 CR 306/57.
Uzależnienie do Internetu jako przyczyna rozkładu pożycia małżeńskiego
Uzależnienie od Internetu to zespół zależności mających swoje źródła w nadużywaniu dostępu do Internetu, które skutkują negatywnym wpływem na funkcjonowanie jednostki w sferze: psychicznej, społecznej, rodzinnej, relacji międzyludzkich, ekonomicznej.
Wielogodzinne niekontrolowane korzystanie przez jednego z małżonków z Internetu wywołuje powstanie między małżonkami dystansu, bólu, lęku i cierpienia.
Zagrożenie dla trwałości małżeństwa przez uzależnienie od Internetu polega na całkowitym pochłonięciu Internetem, a w konsekwencji zobojętnieniu w stosunku do drugiego małżonka oraz rodziny. Uzależnienie od Internetu powoduje ograniczenie innych form aktywności, a pierwszym środowiskiem, które doświadcza jego destrukcyjnego działania, jest najczęściej rodzina. W literaturze podkreśla się, że uzależnienie od Internetu powoduje niebezpieczeństwo personalizacji zachowań seksualnych, co oznacza, że partner fizyczny staje się niepotrzebny. Uzależnienie od Internetu może zatem stanowić przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego.
Hazard jako przyczyna rozkładu pożycia małżeńskiego
Hazard określany jest jako choroba ukryta. Choroba nie daje żadnych oznak fizycznych, jak w przypadku narkotyków czy alkoholu. Hazardzistą jest osoba, która uwielbia grać w gry losowe, na automatach, maszynach, lub obstawia zakłady bukmacherskie. Uzależnienie od hazardu rozwija się stopniowo.
Patologicznemu uzależnieniu od hazardu towarzyszy ciągła obsesja na punkcie grania, które nie pozwala myśleć ani skupić się na czymś innym. Pogorszeniu ulegają kontakty towarzyskie, relacje rodzinne oraz w znacznym stopniu zaniedbywane są obowiązki, te rodzinne oraz zawodowe.
Długotrwałe uzależnienie od hazardu prowadzi do degradacji życia w każdym jego aspekcie oraz powoduje utratę poczucia bezpieczeństwa w rodzinie i przyczynia się do rozkładu pożycia małżeńskiego.
Rozwód z małżonkiem uzależnionym jest dopuszczalny po indywidualnym rozpoznaniu każdej sprawy, zwłaszcza po zbadaniu, czy nieuzależniony małżonek udzielił mu wsparcia w walce z uzależnieniem.
Na odpowiedź czy możliwe jest orzeczenie z winnym małżonka uzależnionego od hazardu – należy odpowiedzieć twierdząco. Zjawisko uzależnienia od hazardu (w pewnych granicach) można analizować poprzez analizy i orzecznictwo dotyczące uzależnienia od alkoholu. Tym samym możliwe jest orzeczenie rozwodu z winy małżonka uzależnionego od hazardu.
Zaniedbywanie współmałżonka jako przyczyna rozkładu pożycia małżeńskiego
Wspólnota duchowa polega na wzajemnym szacunku, szczerości, zaufaniu, lojalności i wyrozumiałości, a także respektowaniu osobistych cech małżonka, uwzględnianiu jego osobistych potrzeb oraz gotowości do ustępstw i kompromisów – tak brzmi wyrok Sądu Najwyższego z dnia 06 lutego 2002 r., sygn. akt V CKN 741/00.
Małżonkowie powinni się wspierać, współdziałać i rozwiązywać wszelkie istotne problemy na zasadach partnerskich. Zaniedbywanie współmałżonka polega więc na nierespektowaniu powyższych zasad, obojętności na osobiste problemy drugiego małżonka, np. najczęstszymi przyczynami zaniedbywania małżonka bywają alkoholizm, narkomania i uzależnienie od Internetu.
Zaniedbywanie rodziny jako przyczyna rozkładu pożycia małżeńskiego
Zaniedbywanie rodziny polega na świadomym, zawinionym niewykonywaniu przez małżonka obowiązków wobec rodziny, np. nieprzyczynianiu się do zaspokajania potrzeb rodziny, braku zainteresowania wychowaniem dzieci itp. Przejawem zaniedbywania rodziny jest także zerwanie kontaktów z rodziną, zobojętnienie na jej potrzeby, brak zainteresowania postępami dzieci w nauce itp.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 sierpnia 1955 r., sygn. akt II CR 1082/54 wskazał, że notoryczne zaniedbywanie przez żonę wychowywania małoletnich dzieci, połączone z bezczynnym trybem życia, może stanowić powód do rozkładu pożycia małżeńskiego.
Zły stosunek do rodziny małżonka – przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego
Przez rodzinę współmałżonka należy w tym wypadku rozumieć dzieci pochodzące z poprzedniego związku, rodziców współmałżonka oraz jego rodzeństwo. Na równi należy też traktować osoby blisko zaprzyjaźnione ze współmałżonkiem.
Niewłaściwe zachowanie się jednego z małżonków wobec matki drugiego małżonka, przejawiające się w znieważaniu, a także biciu może stanowić przyczynę rozkładu pożycia, zawinioną przez stronę dopuszczająca się takiego zachowania – tak orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 września 1950 r.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 03 maja 1955 r. dzieci jednego ze współmałżonków z poprzedniego małżeństwa wchodzą do rodziny, która została założona przez nowy związek tego małżonka. Dlatego małżonek ma względem dzieci drugiego małżonka, pochodzących z poprzedniego małżeństwa przebywających razem z nim we wspólności rodzinnej, wiele obowiązków moralnych.
Za przyczynę rozkładu pożycia małżeńskiego uznać również należy wyraźny sprzeciw małżonka wobec wizyt rodziny drugiego małżonka w ich wspólnym mieszkaniu, naruszanie dóbr osobistych członków rodziny współmałżonka, zakaz kontaktowania się dzieci z dziadkami itp.
Odmowa współżycia płciowego
Sąd Najwyższy w swoich orzeczeniach (np. wyrok z dnia 08 maja 1951 r., sygn. akt C 184/51 podkreśla, że istotą małżeństwa są m.in., stosunki płciowe między małżonkami z wyłączeniem takich stosunków z osobami trzecimi. Małżonek zatem postępujący z własnej woli wbrew tej zasadzie małżeństwa popełnia umyślnie czyn z punktu widzenia przyjętych zasad współżycia niedozwolony, a tym samym musi być uznany za winnego rozkładu małżeństwa, jeżeli czyn jego do rozkładu się przyczynił.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 02 maja 1952 r. sygn. akt C 1096/51 uznał, że małżeństwo, które nie przystępuje do wypełnienia obowiązków, jakie nakłada zawarcie związku małżeńskiego, jest od samego początku martwe i nie spełnia zadań społecznych. Sama odmowa rozpoczęcia współżycia przez jednego z małżonków może być uznana za powód rozkładu pożycia małżeńskiego, a jej motywy miałyby znaczenie dla oceny winy w spowodowaniu rozkładu tego pożycia.
Odmowa współżycia fizycznego przez małżonkę, nad którą mąż się znęcał, nie stanowi zawinionej przez nią przesłanki rozkładu pożycia małżeńskiego – tak brzmi wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 20 maja 2009 r. sygn. akt I ACa 368/09.
Podsumowanie
Jedną z fundamentalnych zasad w mojej pracy – jest jak najlepiej reprezentować klienta przed sądem. Dobrze prowadzona sprawa rozwodowa wymaga pogłębionej analizy przyczyny rozkładu pożycia małżeńskiego. Proces o rozwód nie jest procesem łatwym – dlatego między innymi, że wymaga on szczególnego współdziałania klienta z pełnomocnikiem. Dobrze rozpoznanie przyczyn rozkładu pożycia małżeńskiego jest kluczem do rozpoznania sprawy przez sąd.
Zapraszam Państwa do zadawania pytań i konsultacji. Zachęcam także do lektury powiązanego artykułu na temat przesłanek dopuszczalności rozwodu.
Źródła:
- M. Sychowicz, K. Piasecki, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Komentarz Warszawa, 2006 r.
- J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa, 2012 r.
- (Red.) J. Ignaczewski, Rozwód i separacja, Komentarz, Warszawa 2016 r.
- Kinga Flaga-Gieruszyńska, A. Zieliński, Rozwód. Materialnoprawne podstawy rozwodu oraz postepowanie odrębne w sprawie o rozwód. Komentarz praktyczny wraz z wzorami pism procesowych. Warszawa 2021 r.
- Z. Krzemiński, Rozwód, Kraków 1997 r.
- K. Dąbrowski, Przesłanki rozwodu, Studenckie Zeszyty Naukowe UMCS 2002 r. Nr 8.
- Magdalena Gołowkin-Hudała, Uzależnienie od hazardu jako przyczyna rozwodu, Kultura Bezpieczeństwa Nauka – Praktyka – Refleksje Nr 26, 2017 r.